[mceylan]

10-HÜSEYİN CÂVİD

MUSTAFA CEYLAN / ÖLDÜRÜLEN ŞAİRLER-CİLT:2

Azerbaycan  ile  iki  ayrı  devlet  olsak  da  aynı  milletiz.  Gönlümüz,  Türk  Dünyası'nda  "birlik" arzular.

 

Türk  şiirinin  Azerbaycan  özgürlük  mücadelesinin  bayraktarı  olan  Hüseyin  Câvid, "moskof zulmü" ne uğramış, ve zulme dayanamayıp sürgünde bulunduğu İrkutsk' da Hakk'a yürümüştür. Bize göre, Hüseyin Cavid' de öldürülen şairlerimizdendir. Rus zulmünün öldürdüğü bir şairimizdir. Bedenen aramızdan ayrılan şairimiz, Türk gönüllerde bayrak bayrak dalgalanmaya devam etmektedir.

 

Evet,  vatan  şairimiz  Hüseyin  Câvidî  anlatan  "ekitap.  kulturturizm.gov.tr"  deki  metni  aynen aktaralım.

 

Hüseyin Câvid:

 

(Nahcıvan, 24 Ekim 1882 - İrkutsk/Rusya, 5 Aralık 1941)

 

XX yy. Azerbaycan Edebiyatı'nda büyük romantik şair, dram yazarı ve inançlı bir Türkçü-Milliyetçi olarak tanınır. Hüseyin Câvid 24 Ekim 1882'de Nahçıvan'da doğdu. Önce, mollahanede okumuş, sonra büyük kardeşi Abdulla'dan Arap ve Fars dillerini öğrenmiştir. Bunun ardından Mirze Mehemmed Tağı Sakî'’ nin, 1895'te Nahçıvan'da açtığı "Mekteb-i Terbiye"nin ilk öğrencilerinden olmuştu. Eğitimini tamamlamak isteyen Câvid, 1902'de Güney Azerbaycan'ın kültür merkezi olan Tebriz'e gitmiş, burada tarih, Edebiyat ve Şark felsefesi hakkında bilgiler elde etmeye çaba göstermişti. Ama bir yandan Tebriz medreselerindeki tahsil sistemi hoşuna gitmediğinden, öbür   taraftan   ise   dünyevî   eğitim   almak   istediğinden,   1905'te   Tebriz'i terkederek İstanbul'a gelmiş, burada şair ve yazarlarla, gazeteciler ve politika adamlarıyla tanışmış, serbest dinleyici olarak İstanbul Darülfünûn'un Edebiyat Fakültesinin çalışmalarına katılmıştır.

 

O dönemdeki İstanbul edebî muhiti ile sıkı ilişkiler kurmuş, Tevfik Fikret'le tanışmış,  Rıza  Tevfik'ten  felsefe  ve  Edebiyat  dersleri  almıştı.  İlk  şiirlerini henüz Tebriz'deyken, eski Divan Edebiyatının etkisi altında Fars dilinde yazmıştı. Lakin kısa zamanda XX. yy.da Divan şiiriyle bir başarı elde ede- meyeceğini anlamış ve Azerî Türkçesi ile, hem biçim, hem de konu açısından çağdaş şiirler yazmaya başlamıştı.

 

1910'da tahsilini tamamladıktan sonra, İstanbul'dan Nahçıvan'a döndü. Bir süre burada yaşadıktan sonra Tiflis'e giderek şehirdeki Azerî mektebinde öğretmen olarak çalıştı. 1910-1917 yılları arası öğretmenlik faaliyetini Tiflis, Gence ve  Bakü  şehirlerinde sürdürdü. 1910'da  ilk  dram eseri  olan  "Ana" piyesini  yazdı.  1912'de  Bakü'de  ilk  “şiirler”  kitabı  ynıayınlandı.  Bu  kitapla Câvid, XX. yy. Azerbaycan şiirine yenilikçi ve orijinal bir şair sıfatıyla dahil oldu.

 

1918'de Bakü'de olan Câvid, burada Ermeni katliamının bütün dehşetlerini yaşamış, kendi hayatı da ciddi bir tehlikeye girmişti. Bir mucize sonucu kurtulmuş ve kurtarıcı olarak şehre giren Âzerî-Türk askerî birliklerini büyük şükranlarla karşılamıştı. Bu devirden başlayarak hayatı Bakü'de geçmişti.

 

Câvid, evvelce orta okullarda, daha sonra ise Baku Darülmüellimatı'nda Edebiyat öğretmenliği yapmıştı. Bu faaliyet, tutuklandığı 1937'ye kadar devam etmişti. 1926'da şair, gözlerini tedavi ettirmek için altı aylık bir süreyle Paris'te ve Berlin'de kalmıştı. Avrupa gezisi onun pek çok yeni eserine konu yönünden kaynaklık etmiştir.

 

Azerbaycan'daki Bolşevik işgalinin gerçekleştiği 1920'de Câvid, artık kendi konusunu,  üslûbunu,  Edebiyat  yolunu  bulmuş  bir  şair  ve  dram  yazarıydı. Ayrıca o, kendi inancından, hakikatlerden kolaylıkla yüz çeviren iradesizlerden değildi.

 

Câvid'in 1920'ye kadar yazdığı "Ana", "Maral", "Şeyh Senan", "Şeyda", "Uçurum" gibi dram eserleri, bu arada alevli, ihtiraslı ve düşündürücü şiirleri onu  Edebiyatseverlere  ve  genellikle,  Azerî  Türklüğüne,  bir  milliyyetçi  ve Türkçü yazar olarak tanıtmıştı.

 

Câvid için sanatkârın özgürlüğü, onun konu seçimindeki hürriyeti her şeyden üstündü ve bu açıdan da Bolşeviklerin iktidara geldikleri günden itibaren Edebiyatı kontrol altında tutmaya çalışmaları, onu kendi ideolojilerinin hizmetinde  görmek  istemeleri  Câvid'in  ciddî  bir  tepkisi  ile  karşılaşmıştı.

1920'den  evvel  olduğu  gibi,  Sovyet  rejimi  döneminde  de  o,  yalnız  kendi

sevdiği ve seçtiği konularda eserler yazmıştı.

"Peygember", "Topal Teymur" dramları, bu arada el yazmaları, KGB arşivlerinde  mahvedilen,  yahud  da  gizletilen  "Atilla",  "Cingiz  Han"  gibi dramları, onun bir şair ve düşünür olarak hangi problemlerle ilgilendiğini, Türk dünyasının büyük ve şanlı tarihini kendisine kaygı edindiğini ispata yeterlidir. Milletinin şanlı tarihini Âzerîlere anlatmak niyetinde idi…

 

1937'de Stalin'in "büyük terörü" başladığında Câvid en başta tutuklananlar arasındaydı. Hayatının birkaç yılını Türkiye'de geçirdiğinden, onu Türk casusluğuyla, pantürkizm ve panturanizmle suçladılar. Sovyet ceza ma- kinesinin bütün dehşetlerini yaşasa da, Câvid ona karşı ileri sürülen iddiaların hiç birini kabul etmedi. İnsanları birbirinin eliyle mahveden ikiyüzlü Sovyet savcılarına hiç kimsenin adını vermedi. Suçsuz şaire, sekiz yıl hapis cezası verdiler ve 1938'de cezasını çekmek için onu dünyanın altıda birini kapsayan Sovyetler Birliği'nin bir ucundan öbür ucuna -Magadan'a- gönderdiler. Burası eskiden Rusya'nın büyük ceza eviydi. Sıfırın altında elli derece soğuk, ulaşım zorluğu, ebedî buzluklar ve geçilmez ormanlar buraya gelenler için dönüşü imkânsız kılardı.

 

Câvid, 1940'da Magadan'dan başka bir sovyet tutsak kampına- Irkutska sevkedildi. Hassas, ince ruhlu şair burada, neredeyse bütün hayatını ceza evlerinde geçiren tutsaklar arasında kendini cehennemdeki gibi hissediyordu. En uzak diyarlardan olan İrkutsk ve Magadan'dan Azerbaycan'a gelip giden ve şairin hayatının son yıllarını anlatan mektupları, onun cezaevlerinde karşılaştığı dehşetleri göstermeye yetmektedir.

 

Câvid 5 Aralık 1941'de İrkutsk vilayeti Tayşet bölgesinin cezaevi hastanesinde vefat etmiş ve Tayşet köyü yakınlarındaki tutsak mezarlığında adsız bir me- zarda defnolunmuştur.

 

Uzun yıllar boyu Azerbaycan'da Câvid'in hayatının son dönemi hakkında hiç bir bilgi yoktu. Edebiyat tarihlerinde, bu arada şairin hayatı ve edebî kişiliği ile ilgili kaynaklarda onun 1944 de öldüğü bildirildi. Ama 1981'de, Câvid'in doğumunun  100.  yıl  kutlamaları  genişletildiği  zaman,  KGB  arşivlerinden alınan bilgiler onun ne zaman öldüğünü ve nereye defnolunduğunu ortaya çı- karmaya imkân verdi. 1982'de Câvid'in cenazesi, uzak ve soğuk İrkutsk'dan vatanına getirildi ve Nahçıvan'da büyük törenlerle toprağa verildi.

 

Hüseyn Câvid, Azerbaycan Edebiyatı tarihinde bir şair ve dram yazarı olarak meşhurdur. Dram eserlerinin ekseriyetini şiirle yazmış, şairlik istidadını ve başarısını bu alanda göstermiştir.

 

Câvid lirik ve romantik bir şairdi. O, dünyaya ve insanlara güzellik ölçüsü ile bakar, güzel olanı kâmil, olgun olarak kabul ederdi. Câvid'in "Menim tanrım güzellikdir, sevgidir" inancı, onu insan güzelliğinin, manevî güzelliğin, kalp ve fikir güzelliğinin dünyayı olumsuzluklardan, kötülüklerden kurtaracağı düşüncesine getirip çıkarmıştı. Câvid'in birinci dünya savaşma kadar yazdığı şiirlerde aşk önemli yer tutar. "Mehebbetdir yegâne din" diyen şair, sonraki eserlerinde de, insan sevgisinin dünyayı değiştirmek, hayatı daha yaşanılır bir hale  getirmek  kuvvetine  malik  olduğuna  inanmıştı.  Lâkin  dehşetli  savaş, bunun ardınca kanlı Ermeni katliamları, evini, yurdunu terketmek zorunda kalan binlerce insann acı ve kederli talihi, Bolşevik devriminin getirdiği hu- zursuzluklar ve manevî değerlerin kaybolması, tedricen Câvid'de bir bedbinlik, umutsuzluk  ve  güvensizlik  yaratmıştı.  Bu  yüzden  de  Câvid,  kendisini düşündüren suallere, tarihin sehifelerinde cevap aramaya tercih etmiş, 1920 den sonra yazdığı eserlerde, tarihi konulara sıkı şekilde sarılmıştır.

 

Tarihi  konulara  ilgi,  ona  bir  taraftan  kendini  düşündüren  suallara  cevap aramak imkânı verirken, öbür taraftan da onu yeni, çağdaş hayatla ilgili ko- nularda eserler yazmak azabından kurtarıyordu. Câvid'den ise böyle eserler istiyorlardı.

 

Ancak, XX yy. Azerbaycan Edebiyatının en çok tanınan ve sevilen temsilcilerinden birinin susması, Bolşevik tenkitçilerden birinin yazdığı gibi, "Bolşevik trenine oturmak istememesi", onların canını sıkıyordu. Bu sebeple de  1920  sonrası,  Câvid'in  yazdığı  her  bir  yeni  eser  mikroskop  altında incelenir, çoğu zaman bu eserlerdeki bedii düşünce ve sonuçlarından yazarı politik açıdan suçlama aracı olarak istifade edilirdi. Ama bütün takip ve sıkıntılara rağmen Câvid, 1920-1937 arası yazdığı eserlerde de ideallerini ve inançlarına sadakatini korumuştu. Onun bu dönemde yazdığı "Topal Teymur", "Peygamber", "Siyavuş", "Knyaz", "Heyyam" dramları, "Âzer" manzum romanı ve birçok şiiri Edebiyatseverlerin büyük ilgisini çeken, Azerbaycan Edebiyatını Bolşevik propogandası haricinde tutan değerli sanat örnekleriydi.

 

Bugün  Cavid  Azerbaycan  Kültürü  ve  Edebiyatı  tarihinde  öz  yerini  yeni bulmaya başlamıştır. Câvid'in Türklük duygularının büyüklüğü ve kutsallığı, onun Türk dünyasının geleceği ile bağlı fikirlerin ileri görüşlülüğü bugün bütün gerçekliği ve ciddiliği ile ortaya çıkmaktadır.

-
TÜRK ESİRLERİ
(c. I, s. 93)
 
Erkek, qadm, esger, çocuq, ixtiyar -
 Esir-deye minlerce Türk övlâdı.
İssız bir adanın qoynunda sızlar,
Sorulmaz derdi, duyulmaz feryadı.
 
İşte kinli bir mezarlıq ki, her gün, 
Yığın-yığın insan udar* da, doymaz. 
Sağlam vücudlar bele düşkün, ölgün, 
Ümidsiz bir heykelden ferq edilmez.
 
Gülümserler, feqet hep gözlerinde, 
İntiqamlı şimşekler çaxar, durar. 
Çırpmırlar, solmuş benizlerinde,
Bir çox gizli, sönük emeller uyur.
 
Yalnız soyuq, yağmur, boran, fırtına, 
Oxşar durur bu mehzûn könülleri. 
Üryanlıq, xestelik, aclıq bir yana,
Susuzluqdan hep qurumuş dilleri.
 
Amansız qartalm vehşi dırnağı, 
Mesûm yavruları didib-parçalar. 
İşte edâlet. İlanlar yatağı, 
İnsanlara mesken verilmiş qerar.
 
Nerde o serxoşlar ki, hep "qardaşhq,
Birlik, beraberlik" deye sayıqlar. 
İşte bir vehşet ki, çekilmez artıq,
Dost deyil, düşmen bele görse ağlar.
 
Ey Türk eli! Ey milyonlar ölkesi,
Saqın, duyma nedir bu hâl, bu dehşet? 
Titretmesin, seni bu qardaş sesi, 
Korluq, sağırlıq, o da bir seâdet...
 
Eserleri:
 
Ana, Tiflis, 1913; Keçmiş Günler, Tiflis, 1913; Bahar Şebnemleri, Tiflis, 1914; Maral, Bakı,
1917; Şeyda, Bakı, 1917; Şeyx Se’nan, Bakı, 1917;
 
Edebiyat Dereleri (Abdulla Şaiq'le birlikte), Bakı, 1919; Peygember, Bakı, 1922, 1926; Şeyx
Se’nan, Bakı, 1926; Uçurum, Bakı, 1926; Topal Teymur, Bakı, 1926; İblis, Bakı, 1927; Siyavuş, Bakı, 1935; Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1958; Piyesler, Bakı, 1963;
Seçilmiş Eserleri, 3 cildde, c. I-III, Bakı, 1968-1971;
Seçilmiş Eserleri, 4 cildde, c.I-IV, Bakı, 1982-1984.